اسماعیل درقرآن

پیامبر پیش از اسلام، که در کتاب مقدس پسر ابراهیم و هاجر و جد نام بخش اسماعیلیان (مجموعه‌ای از قبایل هم‌پیمان عرب) معرفی شده است. نام اسماعیل دوازده بار در دوازده آیه‌ی قرآن ذکر شده است. در بیشتر این آیات، اسماعیل در زمره‌ی دیگر پیامبران و بخشی از رشته‌ی ذکری است که در آن پیامبران پیش از اسلام را به سبب ثبات قدم و اطاعت خداوند، که اغلب همراه با تحمل رنج و سختی بوده است، می‌ستودند. منظور اصلی این ذکرها اشاره به جایگاه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است که در سلسله‌ی پیامبران یا فرستادگان راستین خداوند نبی یا رسولی اصیل است. اسماعیل معمولاً به صورت «ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب و اسباط» (بقره: 136، 140؛ آل عمران: 84؛ نساء: 63) و در آیه‌ی 133 بقره به صورت «ابراهیم، اسماعیل و اسحاق» به کار رفته است. ولی در برخی فهرست‌های پیامبران که به ابراهیم، اسحاق و یعقوب اشاره می‌کنند (انعام: 84؛ یوسف: 83؛ مریم: 49؛ انبیاء: 72؛ عنکبوت: 27؛ ص: 45) نام اسماعیل مفقود است و در برخی دیگر نام او را در کنار دیگر پیامبران پیش از اسلام، یعنی الیشع، یونس و لوط (انعام: 86)؛ادریس و ذوالکفل (انبیاء:85)؛ یا الیشع و ذوالکفل (ص:48) می‌یابیم. به رغم برخی شواهد مخالف، این وضعیت برخی محققان غربی را به این گمان انداخت که احتمالاً فهرست‌هایی که در آنها اسماعیل همراه ابراهیم نیست، معرف آیات مکی متقدم است، که در آنها با وجود تصدیق نبوت اسماعیل، او به خاندان ابراهیم منتسب نمی‌شد. از این‌رو، برخی محققان فهرست‌هایی را که در آنها اسماعیل در کنار خاندان ابراهیم است، نشانه‌ی آیات مدنی متأخر دانسته‌اند، که [به گمان ایشان] به شکل کامل‌تری از اطلاعات و اخبار کتاب مقدس تأثیر پذیرفته بودند. برخلاف باور متداول، در هیچ کجای قرآن اسماعیل قربانی ابراهیم معرفی نشده است (نک. صافات: 99-111؛ قس. پیدایش، 22: 1-18). در روایت قرآن از هیچ کس نامی برده نمی‌شود، اما بلافاصله بعد از آیات [مربوط به قربانی] (صافات: 112-113) نام اسحاق به میان می‌آید. [از این‌رو] دو دیدگاه تفسیری به وجود آمد که یکی اسحاق و دیگری اسماعیل را قربانی ابراهیم می‌دانست. از قرن چهارم هجری دیدگاه مبتنی بر قربانی بودن اسماعیل رواج بیشتری یافت. غیر از فهرست‌های فوق، اطلاعات تکمیلی اندکی از تک اشاره‌های قرآن به اسماعیل می‌توان فراهم آورد، مخصوصاً آیه‌ی 54 مریم که اسماعیل را فرستاده و پیامبری معرفی می‌کند که وفای به عهد او (صادق الوعد) مثال زدنی است. کاربرد این عبارت حاکی از آن است که احتمالاً این آیه به شخصیتی غیر از اسماعیل معروف کتاب مقدس اشاره دارد. در آیه‌ی بعد گفته می‌شود که او قومش را به عبادت و انفاق امر کرده است.
در دو آیه‌ی قرآن، اسماعیل و پدرش ابراهیم به کعبه مکیان مربوط می‌شوند. آیات 125و 127 بقره بخشی از مجموعه آیاتی است که مطابق آنها ابراهیم، که در کتاب مقدس عبری (قس. پیدایش، 12: 7-8؛ 13:4-3؛ 21:33) به بنیان‌گذار زیارتگاه‌ها معروف است، همراه اسماعیل محل زیارتگاه بزرگ خدا در عربستان را، که در قرآن «البیت» نام گرفته است، تطهیر می‌کنند. چون اسماعیل در برپا داشتن پایه‌ها (بقره: 127) و تطهیر (بقره: 125) این زیارتگاه یاور ابراهیم بوده است، قرابتی میان او و این زیارتگاه برقرار کرده‌اند- که قرابتی درجه دوم است- و به نظر می‌رسد که ابراهیم به طرز چشمگیری شخصیت اصلی است. به نظر می‌رسد که سومین آیه (ابراهیم: 39) هم اسماعیل و هم اسحاق را در دعای ابراهیم به کعبه ربط می‌دهد. ولی شاید این آیه در طی فرایند گردآوری آیات قرآن به سبب شباهت مضمون در کنار دعای ابراهیم در آیه‌ی 37 همین سوره جای گرفته، که در آن به خانه‌ی خدا اشاره شده است.
برخلاف باور متداول، در هیچ کجای قرآن اسماعیل قربانی ابراهیم معرفی نشده است (نک. صافات: 99-111؛ قس. پیدایش، 22: 1-18). در روایت قرآن از هیچ کس نامی برده نمی‌شود، اما بلافاصله بعد از آیات [مربوط به قربانی] (صافات: 112-113) نام اسحاق به میان می‌آید. [از این‌رو] دو دیدگاه تفسیری به وجود آمد که یکی اسحاق و دیگری اسماعیل را قربانی ابراهیم می‌دانست. از قرن چهارم هجری دیدگاه مبتنی بر قربانی بودن اسماعیل رواج بیشتری یافت.
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.